Phát triển thuỷ điện và bảo vệ môi trường: Bài học nhìn từ thế giới

Trong những năm gần đây, do nhu cầu năng lượng ngày càng tăng và cuộc chiến chống biến đổi khí hậu toàn cầu trở nên cấp bách, nhiều quốc gia đã hướng tới việc ưu tiên phát triển nguồn thủy điện, trong đó đã chú trọng thích đáng đến thủy điện nhỏ.

Tuy nhiên, việc phát triển thủy điện hiện nay đang phải đối với mặt với các vấn đề lớn về môi trường như mất đất, mất rừng, tái định cư…

Tiềm ẩn nguy cơ “ô nhiễm môi trường”

Năm 2016, các nhà nghiên cứu đã công bố rằng thực tế việc phát triển thuỷ điện phá hoại môi trường tồi tệ hơn nhiều so với những nhận định trước kia. Tạp chí The Guardian dẫn lời nhóm nghiên cứu cho biết, các con đập trong quá trình vận hành phát tán ra lượng khí mê-tan lớn hơn 25% so với các nghiên cứu trước kia chỉ ra - chiếm tới 1,3% lượng khí thải do con người sản sinh ra môi trường. Đây được xem là hệ quả trực tiếp của lượng nước tích trữ liền kề với con đập - vốn được dùng để đảm bảo áp suất sinh điện.

Các hồ chứa này thường có thiết kế rộng và rất sâu, nước tĩnh, hàm chứa ít khí oxy, nhưng lại có rất nhiều các loại tảo và vi khuẩn trôi nổi dưới đáy. Khi rác từ nhà máy - bao gồm cả lá cây và cành khô - được đổ xuống các hồ, chúng sẽ trở thành thức ăn cho các loại vi khuẩn, sản sinh ra khí CO2 và mê-tan. Lượng khí này sẽ nhanh chóng phát tán vào không khí, gây ra ô nhiễm. Đó là chưa tính tới những tác động tới môi trường và thiên nhiên trong quá trình vận hành, thi công, xây dựng.

Theo đó, dù khí mê-tan không lan toả trong bầu khí quyển như CO2 nhưng nó lại có tác động tiêu cực hơn nhiều, góp phần thúc đẩy hiệu ứng nhà kính khiến Trái đất nóng dần lên với tỉ lệ gần gấp ba lần so với khí CO2. Nếu các nước tiếp tục tăng số lượng thuỷ điện trong thời gian tới, con số này sẽ còn tăng lên.

Kinh nghiệm phát triển thuỷ điện của các quốc gia trên thế giới

Theo báo cáo của Hiệp hội Thủy điện Thế giới (IHA) năm 2018, công suất đặt của các nhà máy thủy điện trên thế giới đã đạt 1.267 GW (chiếm 20% sản lượng điện của thế giới). Dẫn đầu về mức tăng công suất thủy điện là khu vực Đông Á và Thái Bình Dương với mức tăng 9,8GW, tiếp theo là Nam Mỹ, Trung và Nam Á.

Trung Quốc

Trung Quốc là nước phát triển nhanh về công nghệ xây dựng đập thủy điện, đặc biệt là đập thủy điện lớn. Chính phủ Trung Quốc đã thực hiện một loạt giải pháp quản lý thủy điện như: sử dụng phương pháp quản lý tổng hợp Meta cho các dự án thủy điện lớn; áp dụng nguyên tắc tối ưu hóa phân bổ tài nguyên nước, lập kế hoạch trong tình huống thủy điện xả lũ... Việc thực hiện chủ trương “tự xây dựng, tự quản lý và tự sở hữu” đã thúc đẩy phát triển thủy điện nhỏ nhằm bổ sung sản lượng điện đáng kể cho hệ thống điện quốc gia.

Dự án nhà máy thủy điện Bạch Hạc Than trên sông Kim Sa ở tỉnh Tứ Xuyên và Vân Nam, Trung Quốc là một trong những công trình thủy điện lớn thế giới. Chủ tịch Tập đoàn Tam Hiệp Trung Quốc cho biết, dự án có ý nghĩa trong việc phát triển Vành đai kinh tế sông Dương Tử và việc điều chỉnh cơ cấu năng lượng Trung Quốc. Dự án sẽ tương đương gần 20 triệu tấn than tiêu chuẩn, cắt giảm phát thải 52 triệu tấn khí CO2/năm.

Na Uy

Na Uy là nước mà thủy điện chiếm hơn 97% tổng sản lượng điện sản xuất. Cơ sở hạ tầng thủy điện và đập trong cả nước có “tuổi đời” trung bình khoảng 46 năm. Hiện nay, Na Uy đang tiến hành nâng cấp cơ sở hạ tầng thủy điện và cải thiện các tác động đến môi trường. Các điều khoản trong giấy phép hoạt động của các công trình thủy điện của nước này sẽ được sửa đổi trước năm 2022, trong đó, bổ sung thêm các tiêu chuẩn chặt chẽ hơn về đánh giá tác động môi trường.

Ngoài ra, do hậu quả của biến đổi khí hậu, quốc gia này hiện đang phải đối mặt với sự gia tăng dòng chảy trung bình tại các hệ thống sông. Trước tình hình đó, một số dự án tăng kích thước của các hồ chứa và tuabin để phù hợp với dòng chảy tăng lên đã được triển khai. Ngoài việc hiện đại hóa các tuabin hiện có, một số nhà máy của Na Uy cũng lắp đặt thêm tổ máy bổ sung, tăng tổng công suất lắp đặt của các nhà máy thủy điện.

Ấn Độ

Ấn Độ cũng là quốc gia có tiềm năng thủy điện rất lớn với tổng công suất đặt khoảng 148.701 MW. Để khai thác hiệu quả tiềm năng này, Ấn Độ đã xây dựng thành công phiên bản phần mềm DHARMA với các nguyên tắc an toàn đập thủy điện, gồm: Xây dựng mối quan hệ hợp tác cùng phát triển giữa các bên liên quan (chủ sở hữu đập, nhà điều hành, tư vấn, nhà thầu và nhà cung cấp vật tư, thiết bị...); đảm bảo thông tin về đập được thu thập đầy đủ với độ chính xác cao kèm theo những đánh giá định kỳ về độ an toàn đập quản lý dữ liệu hoàn chỉnh. Nhờ đó, Ấn Độ có thể tập trung khôi phục và cải tạo, nâng cấp khoảng 250 đập thủy điện trên toàn quốc.

Campuchia

Campuchia là nước có mạng lưới sông ngòi dày đặc và tiếp giáp với nhiều quốc gia. Các quốc gia láng giềng như Trung Quốc, Lào đã xây dựng nhiều nhà máy thủy điện trên các nhánh sông Mê Kông làm ảnh hưởng tới môi trường tự nhiên của Campuchia.

Với điều kiện địa lý tự nhiên như vậy, Campuchia đã hợp tác với các nước xung quanh, cùng nghiên cứu và phát triển thủy điện bền vững. Campuchia đã hợp tác với Trung Quốc xây dựng Nhà máy Thủy điện Sesan II, hoạt động từ tháng 11 năm 2017 trên sông Sesan - một nhánh sông Mê Kông ở Đông Bắc Campuchia. Chính phủ Campuchia cũng hy vọng, các dự án thủy điện mới sẽ không chỉ giúp người dân tiếp cận với năng lượng rẻ hơn mà còn có khả năng thừa điện, có thể bán cho các nước xung quanh.

Ngày 20/3/2020, Bộ Mỏ và Năng lượng Campuchia xác nhận không có kế hoạch xây đập thủy điện trên sông Mê Kông trong 10 năm tới. Chính phủ Campuchia hiện đang xem xét chính sách phát triển năng lượng thông qua các giải pháp thay thế khác như nhiệt điện, khí đốt tự nhiên và năng lượng mặt trời.

Ông Victor Jona - Tổng cục trưởng Tổng cục Năng lượng cho biết: “Trong giai đoạn từ năm 2020 đến năm 2030, chúng tôi không có kế hoạch phát triển thủy điện trên dòng sông Mê Kông. Việc nghiên cứu phát triển thủy điện trên dòng sông này đòi hỏi phải nghiên cứu cẩn thận, đánh giá ảnh hưởng về môi trường, nên cần thời gian dài. Do vậy, trong 10 năm tới, chúng tôi không có kế hoạch phát triển thủy điện trên dòng sông Mê Kông”.

Quyết định trên được các nhà khoa học đánh giá giúp đảm bảo cho sự phát triển bền vững của hàng triệu cư dân sinh sống dọc sông Mê kông. Ngoài ra, nó cũng giúp bảo vệ sự đa dạng sinh học trên dòng sông này, đặc biệt là quần thể cá heo nước ngọt Irrawaddy.

Phát triển bền vững để bảo vệ môi trường

Trên thực tế, thủy điện nhỏ với công nghệ đã ở mức độ hoàn thiện, có khả năng hoạt động linh hoạt, tin cậy và hiệu quả, góp phần thực hiện mục tiêu thiên niên kỷ "Chống biến đổi khí hậu toàn cầu". Mặt khác, đối với các nước đang phát triển, thủy điện nhỏ còn có vai trò hết sức quan trọng trong việc xóa đói, giảm nghèo và gia tăng chỉ số tiếp cận điện năng... Mặc dù vậy, hiện tại vẫn còn nhiều rào cản cần được tiếp tục quan tâm tháo gỡ để khai thác hiệu quả nguồn năng lượng tái tạo quý giá này.

Để bảo vệ môi trường và ứng phó hiệu quả với biến đổi khí hậu, phát triển năng lượng tái tạo nói chung và sản xuất điện từ năng lượng tái tạo nói riêng là xu thế tất yếu hiện nay trên thế giới. Tuy nhiên, không thể xoá bỏ hoàn toàn các công trình thuỷ điện, do đó cần có các biện pháp dài hơi để phát triển thuỷ điện gắn với bảo vệ môi trường.

Diệu Nguyên